जरीबुटीहरू

                                   असुरो

  स्थानीय   नाम:-असुरो बाशों,कालो बाशो  
                                     

अंग्रेजी नाम:-Malabarnut 
                                            

बैज्ञानिक नाम :-Adhatodo Vasica 
                                

संस्कृतीक नाम:-वसा ,वासीका 

                                             

•   परिचय:-यो तराई पहाड जता ततै पाइने ४ - ८ फिट आग्लो झाडीदार बनस्पति 
  
  हो| धेरै हागाहरु भएको सदाबहार बुटेन हो | पातहरु भालाकार ७-१९ से.मि.सम्म 
  
  लामा र ६ -७ से.मि.चौडा डाठ भएका गाडा हरिया हुन्छन | यस को फुला सेता 
  
  आकारका हागाको  टुप्पामा शिशिर -बसन्त ऋतुमा झुप्पा भएर फुल्दछ |फुलको 
  
  तेलमा vasicin todic acid र रसमा रोसिन पहेलो रंगको हल्का तितो टर्रो स्वादको   
  तत्व हुन्छ |यसलाई दमको रोगमा रक्त बिकार पित रोगि मुटु दुखेमा स्वर बसेमा ,
  ,खरो भएमा, दम औलो जरो बढेमा, बान्ता भएमा साथै  कुष्ठ रोगकलागी पनि 
  
  उपयोगी छ | मात्रा :-रस १० -२० मि.लि.३ पटक खाने | काडा ४० -८० मि.लि. 
  
  दिनमा ३ पटक खाने | यसको पात पकाएको रस खोकीको लागि महासंगमिसाएर 
  
  खाने रक्तपितमा फुलको धुलोबानाएर खाने गर्नुपर्छ | किरामार्नको लागि पात र 
  
  धुलो प्रयोग गरिन्छ |

                         अमला 

स्थानीय नाम:-अमला,औलो                             अंग्रेजी नाम:-indiangooseberry                     बैज्ञानिक नाम :-Emblica officinalis gaertn संस्कृतीक  :- आमलकी ,शिवा                       बनस्पति परिवार :-Phylanthos emblica

                       

परिचय :- नेपालमा तराई देखि उच्च पहाडी भाग सम्ममा पहारिलो पाखा भिर  मा 

पाइने बनस्पति हो | सबै ठाउमा चिनिने अमलाको बोट ८ मिटर अग्लो र ३/४ फुट 

गोलो भएको रुख हुन्छ | हागाहरु मसिनो छिया छिया परेका पातहरु गाढा हरियो 

रगका हुन्छ | फेदको बोक्राको रंग फिका सेतो हुन्छ ,दानको स्वाद अमिलो, गुलियो ,

टर्रो मिर्श्रित हुन्छ | यसको दाना चैत्र-बैसाख तिर खान योग्य हुन्छ | फल चिल्लो 

हरियो गोला हुन्छ | सुकयेपछी कालो हुन्छ | औषध रुपमा प्रयोग हुने अंग फल हो | 

यसको प्रयोग अपच भएमा, अमिलो पानी आउने नाक मुखमा हुने रक्त स्राब,पिसाब 

सम्बन्धि रोग ,कमजोरी हुदा जरो आउदा ,गानो गएमा, खोकी लागेमा गरिन्छ | 

त्रिदोष नासक  अखाकोलागी उपयोगी छ |यसमा भिटामिन c प्रचुर मात्रामा पाइन्छ | मात्रा :- चुर्ण ३ -६ ग्राम ढुध वा पानी संग बिहान बेलुकी खाने |
फल स्वरस :-१०-२०मि.लि.महसँग दिनमा २ पटक | 

                   बेल

स्थानीय नाम:- बेल, बेलपता  

अंग्रेजी नाम:- Bangal Quince

बैज्ञानिक नाम :- Aegle Marmelas

संस्कृतीक नाम:- श्रीफल,विल्लो,शिवेस्टी             

         

परिचय :- बेल एक बहुबर्षीय रुख जातीय बिरुवा हो | यो पहाड र तराइमा पाइन्छ | यसका हागाहरु फैलेको, खैरो हरियो रंगको पात भएको र खर्स्रो बोक्रा भएको हुन्छ | पातहरू ३ /३ वोटा जोडिएको अण्डा आकारका हुन्छन | फल गाडा हरियो फल्दछ र पाके पछि पहेलो हुन्छ | यो समुन्द्र सतह देखि १२०० -१३०० फिटसम्मको उचाईमा पाइन्छ | बेलको बोटे २० मि. सम्म अग्लो हुन्छ | चैत्र -वैशाखमा फाल पाक्दछ र पातहरु सबै झरेका हुन्छन |

उपयोगीता तथा प्रयोग बिधि:- यसको काचो फल तथा कलिलो पात औषधि उपचारका लागी प्रयोग गरिन्छ | यसले मुटोको रोग,मस्तिसको रोग,कफ,खोकी,आमबाथ,शुल उठेमा, दम लागेमा मधुमेय भएमा फलको सर्वत बनायर खान दिनुपर्छ | यसले झाडापखाला, आउँ,फेट दुखेको, दातं दुखेको,स्वर बसेको मानसिक रोगका लागी उपयोगी हुन्छ |                               

मात्रा:                                                                                                                       स्वरस  : १०-२०मि.लि.३/४ पटक

काचो बालबेल् चुर्ण:  ३-६ ग्राम दही या महीसंग ३ पटक

                                                              गुर्जो

स्थानीय नाम:- गुर्जो लहरो,गिलोय

अंग्रेजी नाम:- Tinospora /Hart Leavedmoonseed

बैज्ञानिक नाम :- Timospora cardifolia

संस्कृतीक नाम:-गुडूची,अमृतबल्ली,कुण्डलिनी


 

परिचय:-यो नेपालमा तराई देखि पहाड सम्म पाइन्छ | ७०० -१५०० मि. सम्मको उचाइमा पाइन्छ  | यो लहरा बर्गको बनस्पति हो | कलिलोमा हरियो र छिपिएपछि खैरो टाटेपाटे सेता धबा भएको झट्ट हेर्दा सर्पजस्थो देखिन्छ | यसको लहरा ३० -४० मि.सम्म लामो र मोटाइ १० से.मि.सम्म हुन्छ पातहरु लहराको बिचबाट १-१ वोटा निस्केका चिल्लो हरिया र फिका खैरो रंगका, पातगोलाकार पानको पात जस्तै हुन्छ | यसको सानो कलिलो लहरा मसिनो झुस भएका हुन्छन | यो फागुन चैत महिनामा पलाउने कतिक मङ्सिरमा पातहरू झर्ने र जंगल खोच र पथरिलो ढडान र उतारी मोहडा भएको ठाउमा राम्रोसंग फैलेको हुन्छ | लहरा भित्र नसा भएको हुन्छ | जति छिपियो तेती तितो स्वादको हुन्छ |

 उपयोगीता तथा प्रयोग बिधि:-यसको डाठ औषधीको रुपमा प्रयोग गरिन्छ | यो मधुमेय दम खोकी कुष्ठरोग,कमला, पुरानो जरो, मुत्रबिकार ,हातगोडा पोल्ने ,पेटको बिकार, गानो गोला, अपच हुदा, कमजोरी भएमा, दिर्गरोगी, अम्लपित, बचाहारुको बहुमुत्र र सेतो पिसाब हुने रोग मा प्रयोग गरिन्छ | गाइ बस्तु हरुमा पानि यसको प्रयोग गरिन्छ | खारो लागेमा, पेट ढाडीएमा, रगत गौतेमा, पेट कोपरेमा प्रयोग गरिन्छ | हाल यसको प्रयोग ड़ेगु रोगको लागि पानि गरेको पाइन्छ | मात्रा:- चुर्ण ३ -६ ग्राम महसँग २ पटक | क्वथ: १५-२० मि.लि. महसँग मिलाएर दिनमा २ पटक खाने |

                                अशोक

स्थानीय नाम:- अशोक 

अंग्रेजी नाम:- Ashok Tree 

बैज्ञानिक नाम :- Saraca asoca DeWilde 
           
संस्कृतीकनाम:-मधुपुष्प,हेमपुष्प,भंजारी,ताम्रपल्ल 

वनस्पतिक नाम :- 

 

परिचय:- यसको रुख २५-३० फुट सम्मको उचाई सधैंहरियो हुने छायाँदार हुन्छ | पातहरु हरिया ९ इन्च सम्म लामा हुन्छन | फूलहरु राता र पहेला अति सुगन्धित हुन्छन | फलहरु ४ -१० इन्च लामा १ -२ इन्च चौडाई बैसाख-जेठ तिर लाग्दछ | काचो फल सुरुमा बैगनी रंगको र  पाकेपछि कालो रंग को हुन्छन | यसको फेदमा काट्दा सेतो रंगको रस निस्किन्छ जो हावामा छिटै सुकेर रातो रंगको हुन्छ | यसको बोक्रा औषधी उपचारको लागी उपयोग गरिन्छ | यसको बोक्राले रुची बढाउने ,शितल पार्ने, किरानासक ,संधिबापछिपिडा, शुल ,उदार रोग, प्रदर रोग, अपच, रक्त बिकार ,थकावट, अतेधिक रक्तस्राब, हाडहरू जोडने, जरो,गर्भाशयको शिथिलता, जस्ता रोगहरुमा उपयोगी हुन्छ |

               निम

स्थानीय नाम:- नीम                         

अंग्रेजी नाम:-Margosa tree

बैज्ञानिक नाम :- Azadirachta indica A.juss

संस्कृतीक नाम:- निम्ब,अरिष्

वनस्पतिक नाम:-meliceae

परिचय:-नेपालमा पाइने मझौला खालको सदावहार बरुवा हो | समुन्द्रीसतहबाट ९००मि.सम्मको उचाइमा पाइन्छ | पार्यगारी घाम लाग्ने सुखा ठाउमा हुर्केको हुन्छ | यो बिरुवा ३० फिटसम्म अग्लो र ८ फिट सम्म मोटाई हुन्छ | रुखको बोक्रा ठाडा र तेर्सो चिरा परेका बाहिर गाढा खैरो र भित्री भाग रातो रंगका हुन्छन् | पातहरू किनारामा दात भएका स -साना खैरा रंगका थोप्ला हरू भएको र टुपोतिखो भएको हुन्छ | पातको कापमा निस्केको सिन्के डाठमा फागुन ढेखी जेठ सम्म सेता र फिक्का राता रंगका १ से.मि. चौडाई १.५ से.मि. लामा गोलाकार फूलहरू फुल्दछन | यसरी फुलेको  फूलहरु झरेपछि जेठदेखि भाद्र सम्म फलहरु पाक्ने गर्दछ | एउटा मात्रा बिउ हुने फल तोरी जस्तै बास्नादार हुन्छ | पात र बोक्राको स्वाद तितो हुन्छ |

उपयोगीता तथा प्रयोग बिधि:- यसको बिउको तेल , पिना उपयोग गर्नाले दाद ,घाउ,खटिरा ,बाथ ,गिजा सुनिएको ,छालाको  रोग निको हुन्छ | बोक्राको धुलो वा रसले रगत रोक्ने ,औलो जरो ,रुघाखोकी,पिनास ,कफ चिसो पसेको, अल्काई, रगत बिग्रेको ,मुटु रोगिलाई  सन्चो गर्दछ | दतिवन गर्नाले मुख गनाउने जिब्रो बिग्रने ,दातको रोगमा ठिक गर्दछ | पातको धुलोले पेटको बिरामी ,आन्द्राको घाउ,लुतो ,जुका ,गाठा दुख्ने ,पिसाब बढने ,पत्थरीहुने,बिफर र गुप्तांगको रोगलाई आराम गर्दछ | खेत बारीमा लगाएको बालिहरुमा किरा मार्नकोलागि प्रयोग गरिन्छ भने तेलबाट उच्चस्तरको साबन पनि बन्दछ |